Jak diagnozuje się dzieci z rodzin z problemem alkoholowym?

Przeprowadzanie diagnozy dzieci zgłaszających się do poradni dokonuje się zazwyczaj w kontekście ról, jakie przyjmują/przyjmowały żyjąc w zaburzonym systemie rodzinnym. Niszczące role w pewnym rozwoju dziecka zostały mu narzucone, zgodne z potrzebami dorosłych.

Role te ułatwiają przystosowanie do trudnej sytuacji i ujawniają się często w życiu dorosłym, w sytuacjach stresowych. Przybieranie przez dziecko tych pseudodorosłych ról wiąże się dla niego z utratą dzieciństwa, swobody, spontaniczności, a jednocześnie jest jedyną formą dla zachowania pozornego poczucia bezpieczeństwa. Dziecko w rodzinie alkoholowej staje się zbyt szybko dorosłe – można powiedzieć, że dzieciństwo tego dziecka zostaję mu zabrane przez chorobę alkoholową, którą dotknięci są rodzice (lub jedno z nich).

Podejmowanie ról przez dziecko wywołuje dychotomię (rozdwojenie) w jego funkcjonowaniu, co powoduje, że wysyła ono podwójne przekazy odnośnie swojego funkcjonowania. Z jednej strony płynący z roli, drugi pochodzący ze zranionego, skrzywdzonego Ja. Podejmowanie ról przez dziecko wyrasta z bólu, zranienia i braku zaspokojenia potrzeb. Role dają zarówno korzyści oraz pewną cechę, którą płaci dziecko za wejście w nią. Najczęściej mówi się o pięciu rolach podejmowanych przez dzieci wychowujące się w rodzinie z problemem alkoholowym:

1. Bohater rodzinny. Charakterystycznym zachowaniem dziecka przyjmującego tę rolę jest podejmowanie starania, aby stawić czoła wyzwaniom, wyprowadzanie rodziny z wszelkich kłopotów, bycie kompetentnym, można na nim polegać i jest przy tym bardzo skromny. Najczęściej rolę tą pełni najstarsze dziecko w rodzinie. Często rezygnuje z ważnych, osobistych celów życiowych, by przyjąć rolę osoby, która np. godzi rodziców, próbuje powstrzymać rodzica przed piciem, zajmuje się młodszym rodzeństwem, przejmuje codzienne obowiązki domowe, chroni niepijącego rodzica przed agresją ze strony alkoholika. Bohater rodzinny ma małą lub żadną świadomość własnych potrzeb i nie potrafi dbać w zdrowy sposób o siebie.
2. Wspomagacz/wspólnik. Osoba taka przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem jest chronienie alkoholika przed doświadczaniem przykrych skutków picia. Wspomagacz podejmuje również wszelkie próby zatrzymania choroby alkoholowej (wylewanie alkoholu, przynoszenie uzależnionego do domu, przeprowadzanie wielu rozmów na temat jego picia i potrzeby leczenia).
3. Wyrzutek/kozioł ofiarny. Dziecko to odpowiada na picie rodzica agresją, autodestrukcją, buntem, prowadzącym w stronę demoralizacji. Dziecko takie często „wpada” kłopoty, źle się uczy, wagaruje, ucieka z domu. Poprzez swoje buntownicze zachowanie w pośredni sposób zwraca uwagę na problemy rodzinne. Nie umiejąc odnaleźć się wśród przeciętnych rówieśników poszukuje wsparcia i aprobaty w antyspołecznych grupach rówieśniczych. Często bardzo wcześnie sięga po alkohol i inne środki psychoaktywne, popadając w uzależnienia.
4. Maskotka/błazen. Dziecko to jest urocze, pełne wdzięku, doprowadza ludzi do śmiechu w celu odwrócenia uwagi od uzależnienia rodzica i rozładowania napięcia. Niepijący rodzic wykorzystuje to dziecko do uspakajania awanturującego się alkoholika, czy też do pocieszania samego siebie. Pełnienie tej roli przyczynia się do tego, że dziecko odłącza się od uczuć smutku i od cierpienia, zaprzeczając prawdziwym uczuciom.
5. Zagubione dziecko/dziecko wycofane/dziecko we mgle/aniołek/niewidzialne dziecko. Jest to dziecko wycofane w świat fantazji, w świat bajek. Takie dzieci nie sprawiają problemu, nie widać ich. Charakterystyczne jest dla nich wycofanie i poczucie samotności. Nauczyciele skarżą się, że dzieci te zachowują się jak „szare myszki” żyjące w swoim świecie, często nie koncentrują się na tym co się dzieje na lekcjach, są bardzo nieśmiałe i nie potrafią walczyć o swoje. Cena jaką za to płacą, to często trudności w kontaktach społecznych i deficyty w konstruktywnym radzeniu sobie w sytuacjach trudnych.

Niekiedy dziecko wychowujące się w rodzinie z problemem alkoholowym może przyjmować więcej niż jedną rolę w zależności od zaistniałych okoliczności sytuacyjnych, niemniej zawsze jedna z nich jest dominująca.